नोटबन्दी के हो?
नोटबन्दी भन्नाले कुनै मुलुकमा प्रचलनमा रहेका निश्चित मूल्यका नोटलाई कानुनी मान्यता खोस्ने र नयाँ नोटसहित पुनः प्रचलनमा ल्याउने प्रक्रिया हो। यसले नगद भण्डारणलाई औपचारिक प्रणालीमा ल्याउने, अवैध सम्पत्ति नियन्त्रण गर्ने, र पारदर्शी अर्थतन्त्र निर्माण गर्ने उद्देश्य राख्छ।
नेपालमा नोटबन्दीको आवश्यकता
1. कालो धन नियन्त्रण
जेन-जी आन्दोलनका क्रममा नेताहरूको घरमा भेटिएको अकूत सम्पत्तिले देखाउँछ कि ठूलो मात्रामा काला धन नगद रूपमा लुकाइन्छ। नोटबन्दी हुँदा यस्ता सम्पत्ति लुकाउन असम्भव हुन्छ र आर्थिक प्रणालीमा आउन बाध्य हुन्छ।
2. अनौपचारिक क्षेत्रको पैसा प्रणालीमा ल्याउने
नेकपा एकीकृत समाजवादीले हालै सरकारलाई बुझाएको ज्ञापन पत्रमा सिफारिस गरिएको छ कि अनौपचारिक क्षेत्रमा रहेको वा लुकाइएको पैसा अर्थतन्त्रको मुख्य धारा (mainstream) मा ल्याउन नोटबन्दी आवश्यक छ। यसले नगदको अनियमितता कम गर्दै, औपचारिक बैंकिङ प्रणालीलाई बलियो बनाउनेछ।
3. भ्रष्टाचारविरुद्ध कदम
जब नगदको मूल्य अचानक अमान्य हुन्छ, भ्रष्टाचारबाट जम्मा गरिएको नगद बेकार हुन्छ। यसले दीर्घकालीन रूपमा भ्रष्टाचार गर्ने प्रवृत्ति घटाउन मद्दत पुर्याउँछ।
4. जनताको विश्वास पुनःस्थापना
आन्दोलनले उजागर गरेको अविश्वासको वातावरणलाई सुधार्न नोटबन्दीले महत्त्वपूर्ण सन्देश दिन सक्छ—“अवैध सम्पत्ति चल्दैन” भन्ने।
विश्वका उदाहरणहरू
1. भारत (२०१६) : प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीले ५०० र १००० रुपैयाँका नोट बन्द गरे। प्रारम्भिक कठिनाइ भए पनि यसले काला धन, नक्कली नोट, र आतंक वित्त पोषण नियन्त्रणमा सहयोग पुर्यायो। डिजिटल कारोबार बढाउन पनि आधार तयार भयो।
2. नाइजेरिया (२०२२-२३) : भ्रष्टाचार नियन्त्रण र नगद अर्थतन्त्रलाई डिजिटल बनाउन नोटबन्दी गरिएको थियो। यसले केही असन्तुष्टि ल्याए पनि दीर्घकालमा पारदर्शिता बढाउने अपेक्षा गरिएको छ।
3. युरोपेली मुलुकहरू : ठूला मूल्यका नोट क्रमशः हटाउँदै डिजिटल प्रणालीलाई प्रवर्द्धन गरिएका छन्। उदाहरणका लागि, युरोपेली सेंट्रल बैंकले ५०० यूरो नोटको प्रचलन बन्द गर्यो।
फाइदाहरू
👉️कालो धन नियन्त्रण र कर प्रणाली मजबुत बनाउने
👉️नक्कली नोट र अवैध कारोबार घटाउने
👉️डिजिटल कारोबार र औपचारिक अर्थतन्त्रमा प्रवेश बढाउने
👉️जनस्तरमा समानताको भावना ल्याउने, किनभने गैरकानुनी सम्पत्ति धारक मात्र प्रभावित हुन्छन्
👉️व्यवसायी र ऋणीहरूको लागि बैंकिङ नीतिमा सुधार र ऋण व्यवस्थापन सजिलो बनाउने
निष्कर्ष
जेन-जी आन्दोलनले नेपालमा रहेको कालो धन र भ्रष्टाचारको नग्न रूप उजागर गरिदिएको छ। यस्तो अवस्थामा नोटबन्दी केवल आर्थिक सुधारको नीति मात्र नभई सामाजिक र राजनीतिक न्यायको कदम बन्न सक्छ। अनौपचारिक क्षेत्रको पैसा प्रणालीमा ल्याउने उपाय पनि यस प्रक्रिया अन्तर्गत महत्त्वपूर्ण बन्न सक्छ। विश्वका अभ्यासहरूले देखाएका छन् कि सुरुवाती कठिनाइ हुँदाहुँदै पनि नोटबन्दी दीर्घकालीन रूपमा पारदर्शी, स्वच्छ र आधुनिक अर्थतन्त्र निर्माणतर्फ एक महत्त्वपूर्ण साधन बन्न सक्छ।
